آجر بهمنی چیست؟

اگر تابه‌حال حتی برای یک‌بار در عمرتان دیواری آجری را از نزدیک دیده باشید؛ نه آن دیوارهای شیکِ کاشی شده، بلکه همان دیوارهای خام و خاکی که بوی واقعیت از لابه‌لای بندهایشان بیرون می‌زند؛ به‌احتمال زیاد، با آجربهمنی طرف بوده‌اید، حتی اگر نامش را ندانسته باشید.

این آجر ساده، اما پر حضور، از کوچه‌پس‌کوچه‌های محله‌های قدیمی تا سفت‌وسخت‌ترین دیوارهای سازه‌های نیمه‌صنعتی، همیشه جایی برای خودش بازکرده؛ بی‌ادعا، بی‌زرق و برق، اما دقیقاً همانجایی که باید باشد.

اما آجر بهمنی چیست که این‌چنین بی‌سروصدا در معماری امروز ما جا خوش کرده؟ چه چیزی در ساختار یا قیمت یا کاربردش هست که آن را به انتخاب اول بسیاری از معمارها و پیمانکارها تبدیل کرده؟ و مهم‌تر از آن، این آجر خاکی‌رنگ، چه چیزهایی را بهتر از رقبایش بلد است که هنوز هم در انبوه انتخاب‌های متنوع بازار، حرف برای گفتن دارد؟

از همین ابتدا ما این قول را به شما می‌دهیم که قرار نیست در ادامه این مطلب فقط با تعاریف و ویژگی‌های فنی روبه‌رو شوید. اینجا، قصه یک مصالح پرکاربرد را از نگاه یک بیننده کنجکاو باز می‌کنیم. قصه‌ای از دل خاک و صنعت. قصه‌ای که در آن، آجر بهمنی فقط یک بلوک سفالی نیست، بلکه بخشی از هویت ساخت‌وساز شهری ماست.

آجر بهمنی چگونه تولید می‌شود و چه ویژگی‌هایی دارد؟

شاید در نگاه اول آجر بهمنی فقط یک قطعه مستطیلی خاکی‌رنگ به نظر برسد، اما در دل همین ظاهر ساده، فرایندی منظم، دقیق و مهندسی‌شده وجود دارد که آن را از بسیاری از مصالح مشابه متمایز می‌کند. شناخت این فرایند، علاوه بر اینکه به درک بهتر کیفیت نهایی کمک می‌کند، بلکه به معماران و سازندگان کمک می‌کند تا با اطمینان خاطر بیشتری از این محصول در پروژه‌هایشان استفاده کنند.

آجر بهمنی یکی از پرکاربردترین انواع آجر فشاری است که معمولاً به رنگ قرمز متمایل به قهوه‌ای تولید می‌شود. این آجر عمدتاً با استفاده از خاک رس طبیعی تولید شده و به دلیل استحکام، وزن بالا و چسبندگی خوب با ملاط، در پروژه‌های مختلف ساختمانی کاربرد فراوانی دارد.

مواد اولیه آجر بهمنی و نقش هرکدام در ساختار آن

هسته اصلی تولید آجر بهمنی، خاک رس است. اما نه هر خاک رسی؛ بلکه خاکی با ترکیب دقیق و مشخص که نه بیش از حد چسبنده باشد و نه بیش از اندازه شنی. به این ترکیب گاهی افزودنی‌هایی چون رنگ‌دانه‌های معدنی نیز اضافه می‌شود تا آجر نهایی، رنگ یکنواخت‌تری پیدا کند.

وجود درصد مناسب رطوبت نیز برای شکل‌گیری بهتر قالب ضروری است. کم یا زیاد بودن این رطوبت، هم به ترک‌خوردگی منجر می‌شود و هم افت استحکام نهایی را به دنبال دارد.

فرایند پخت آجر بهمنی؛ از قالب‌گیری تا کوره

پس از آماده‌سازی ترکیب اولیه، خمیر به‌دست‌آمده در قالب‌های مخصوص قرار می‌گیرد و شکل اولیه آجر بهمنی را پیدا می‌کند. سپس نوبت به خشک‌سازی اولیه می‌رسد؛ مرحله‌ای که در آن آجر باید در معرض هوا یا تونل‌های حرارتی، رطوبت اولیه‌اش را از دست بدهد.

پس از این مرحله، آجرها وارد کوره می‌شوند. دمای کوره معمولاً بین ۹۰۰ تا ۱۱۰۰ درجه سلسیوس تنظیم می‌شود و بسته به نوع خاک و رطوبت، مدت‌زمان پخت متغیر خواهد بود. این فرایند حرارتی، آجر را سخت، فشرده و آماده استفاده می‌کند.

ویژگی‌های فنی آجر بهمنی که آن را متمایز می‌سازد:

آجر بهمنی به واسطه ساختار متخلخل و وزن نسبتاً کم، گزینه‌ای مناسب برای ساخت دیوارهای غیرباربر و تیغه‌های داخلی به شمار می‌آید. این آجر معمولاً دارای سطحی صاف، رنگ آجری روشن و قابلیت چسبندگی بالا با ملاط است.

از نظر مقاومت فشاری، آجر بهمنی در محدوده‌ای قرار دارد که برای بسیاری از کاربردهای معمول ساختمانی کافی است. ضمن اینکه این آجر، جذب آب متوسطی دارد و همین ویژگی باعث می‌شود ملاط به‌خوبی با آن ترکیب شود، بدون اینکه ترک‌خوردگی یا شوره‌زدگی داشته باشد.

ویژگی‌های عمومی ظاهری

• اغلب به‌صورت سوراخ‌دار با سوراخ‌های ۵، ۸ یا ۱۰تایی تولید می‌شوند تا وزن کاهش‌یافته و چسبندگی ملاط افزایش یابد.
• دارای ساختار منظم با لبه‌های تیز و سطح صاف؛ هم در نمونه‌های سه طرف نما و هم چهار طرف نما موجود هستند.
• ضخامت استاندارد بین ۳ تا ۵ سانتی‌متر و ابعاد مرسوم حدود ۵×۱۰٫۵×۲۱ سانتی‌متر.

رنگ‌های رایج آجر بهمنی:

• قرمز روشن
  حاصل پخت در دمای پایین‌تر یا استفاده از خاک با درصد آهن کمتر.
• قرمز تیره (رنگ عنابی یا جگری)
  پرکاربردترین رنگ آجر بهمنی که ناشی از درصد بالاتر اکسید آهن در خاک است.
•  قهوه‌ای مایل به قرمز (رنگ بهمنی کلاسیک)
  ترکیبی از رنگ قهوه‌ای و قرمز که باعث نام‌گذاری این نوع آجر شده است.
• نارنجی متمایل به آجری
  در برخی کوره‌ها با تغییر شرایط پخت به دست می‌آید.
• دارچینی یا حنایی
  کمیاب‌تر ولی در برخی مناطق تولید می‌شود، ظاهری گرم و سنتی دارد.
• زرد یا نخودی
  کمتر رایج، اما برای نمای ملایم‌تر استفاده می‌شود

 نکته:

 تغییر رنگ آجر بهمنی بیشتر ناشی از:

• نوع خاک و درصد مواد معدنی (مخصوصاً آهن)
• دمای پخت در کوره
• مدت‌زمان پخت

مهم‌ترین کاربردهای آجر بهمنی:

• دیوارچینی باربر و غیرباربر
  به دلیل مقاومت فشاری بالا، در ساخت دیوارهای داخلی و بیرونی کاربرد دارد.
• دیوارهای تیغه‌ای داخلی
  آجر بهمنی به دلیل فرم و اندازه مناسب، در تیغه‌چینی داخلی بسیار پرکاربرد است.
• زیرسازی نمای ساختمان
  پیش از اجرای نما با سنگ، آجرنما یا سرامیک، از آجر بهمنی برای زیرسازی استفاده می‌شود.
• دیوار باغ و دیوار محوطه‌سازی
  به علت قیمت مناسب و مقاومت بالا، انتخاب رایجی در ساخت دیوارهای محیطی است.
• دیوارهای حائل سبک یا نیمه‌سنگین
  به شرط طراحی مناسب، در دیوارهایی که نیاز به مقاومت مکانیکی دارند، قابل استفاده است.
• کاربرد در پروژه‌های عمرانی کم‌هزینه
  به دلیل مقرون‌به‌صرفه بودن، در پروژه‌های انبوه‌سازی یا مناطق روستایی کاربرد گسترده‌ای دارد.

مزایا و معایب آجر بهمنی در کاربردهای ساختمانی

شناختن مزایا و معایب هر مصالح ساختمانی، به‌عنوان شرط لازم برای تصمیم‌گیری حرفه‌ای به شمار می‌آید. آجر بهمنی هم از این قاعده مستثنی نیست. اگرچه در بسیاری از پروژه‌های شهری، به‌عنوان گزینه‌ای ارزان، در دسترس و کارآمد به کار گرفته می‌شود، اما درک صحیح از نقاط قوت و محدودیت‌هایش به معماران و مجریان پروژه کمک می‌کند تا تصمیمی آگاهانه‌تر بگیرند.

مزایای اقتصادی و اجرایی آجر بهمنی

یکی از دلایلی که آجر بهمنی در پروژه‌های انبوه‌سازی و سازه‌های شهری محبوب است، قیمت مناسب آن در مقایسه با دیگر مصالح مشابه است. این آجر به دلیل تولید انبوه و دسترسی آسان، هزینه تمام‌شده پروژه را کاهش می‌دهد.

همچنین به دلیل ابعاد استاندارد و وزن مناسب، سرعت اجرای کار با آجر بهمنی بالاتر است که خود عاملی مهم در کاهش هزینه‌های جانبی پروژه محسوب می‌شود.

سازگاری آجر بهمنی با شرایط اقلیمی و محیطی

در مناطق معتدل و خشک، آجر بهمنی عملکرد خوبی از خود نشان می‌دهد. توانایی آن در جذب و دفع رطوبت به‌صورت متعادل، به پایداری سازه کمک می‌کند. ضمن اینکه به دلیل نوع پخت و متریال، این آجر تا حدی عایق صوتی و حرارتی نیز محسوب می‌شود.

محدودیت‌های فنی و نقاط ضعف آجر بهمنی

اگرچه آجر بهمنی در بسیاری از پروژه‌ها عملکرد قابل‌قبولی دارد، اما در شرایط خاصی باید بااحتیاط بیشتری استفاده شود. به طور مثال، در مناطق بسیار مرطوب یا سرد، این امکان وجود دارد که میزان جذب آب بالای آجر در درازمدت باعث افت کیفیت شود. همچنین این آجر برای سازه‌های باربر یا مناطقی که به مقاومت بالای فشاری نیاز است، توصیه نمی‌شود؛ چرا که در مقایسه با آجرهای صنعتی یا فشاری، مقاومت کمتری دارد.

مقایسه آجر بهمنی با دیگر انواع آجر

• آجر بهمنی :
  -نوع تولید : صنعتی، قالب زنی و پخت با کوره
  -رنگ‌بندی : قرمز، گلبهی، زرد نخودی
  -ابعاد رایج : 5*10*21 سانتی‌متر
  -مقاومت فشاری :  نسبتاً بالا
  -جذب آب : متوسط
  -کاربرد اصلی : دیوارچینی، زیرسازی نما
  -قابلیت نماسازی : معمولی (غیر تزئینی)
  -قیمت : اقتصادی
• آجر لفتون :
  -نوع تولید : صنعتی با سوراخ منظم
  -رنگ‌بندی : قرمز، گلبهی، زرد
  -ابعاد رایج : مشابه بهمنی با سوراخ بیشتر
  -مقاومت فشاری : متوسط تا خوب
  -جذب آب : متوسط
  -کاربرد اصلی : تیغه‌چینی، زدیوار غیرباربر
  -قابلیت نماسازی : معمولی تا متوسط
  -قیمت : اقتصادی
• آجر سفالی (تیغه‌ای) :
  -نوع تولید : صنعتی با پرس و سوراخ زیاد
  -رنگ‌بندی : زرد یا نارنجی کم‌رنگ
  -ابعاد رایج : 7*10*20 سانتی‌متر و مشابه
  -مقاومت فشاری : پایین‌تر
  -جذب آب : زیاد
  -کاربرد اصلی : تیغه‌چینی داخلی
  -قابلیت نماسازی : ندارد
  -قیمت : ارزان‌تر
• آجر نسوز نما:
  -نوع تولید : صنعتی با خاک نسوز، دمای بالا
  -رنگ‌بندی : سفید، مشکی، قرمز، شاموتی
  -ابعاد رایج : تنوع بالا (پلاک، رستیک، تایل)
  -مقاومت فشاری : بسیار بالا
  -جذب آب : کم
  -کاربرد اصلی : نمای خارجی، مقاوم در برابر آتش
  -قابلیت نماسازی : بسیار بالا
  -قیمت : گران‌تر
• آجر فشاری سنتی (دست‌ساز):
  -نوع تولید : قالب‌گیری دستی، سنتی
  -رنگ‌بندی : معمولاً قرمز یا خاکی
  -ابعاد رایج : متغیر و ناصاف
  -مقاومت فشاری : بالا
  -جذب آب : زیاد
  -کاربرد اصلی : دیوارهای سنتی و باربر
  -قابلیت نماسازی : کم
  -قیمت : نسبتاً بالا (به دلیل دست‌ساز بودن)

نتیجه‌گیری

با این اوصاف آجر بهمنی، با همه سادگی ظاهری‌اش، یکی از پرکاربردترین و درعین‌حال قابل‌اتکاترین مصالح ساختمانی در معماری معاصر ایران است. از پروژه‌های مسکونی کوچک گرفته تا سازه‌های نیمه‌صنعتی، رد پای این آجر را می‌توان در گوشه‌گوشه شهر دید. نه به‌خاطر تبلیغ، نه به‌خاطر نام تجاری خاص، بلکه به دلیل آنچه در عمل ثابت کرده: کارآمدی، دسترسی آسان، قیمت مناسب و اجرای سریع.

در این مطلب تلاش کردیم بدون اغراق، نگاهی شفاف، علمی و کاربردی به آجر بهمنی داشته باشیم؛ اینکه چطور ساخته می‌شود، چه ویژگی‌هایی دارد، در چه شرایطی بهترین انتخاب است و چه جاهایی باید بااحتیاط سراغش رفت.

در نهایت، تصمیم نهایی با شماست. اینکه در میان انبوه گزینه‌های موجود در بازار، کدام مصالح برای پروژه شما مناسب‌تر است، بستگی به شرایط، نیازها و اولویت‌هایتان دارد. اما اگر به دنبال آجر ساده‌ای هستید که امتحانش را پس داده باشد و بتواند با هزینه‌ای منطقی، نتیجه‌ای قابل‌قبول رقم بزند، آجر بهمنی بی‌تردید یکی از گزینه‌های قابل‌بررسی خواهد بود.