قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران

بناهای آجری ماندگاری که تعدادشان هم در سرزمین ما کم نیست، هر ساختمان آجری ماجراهایی را از سر گذرانده‌اند که مطالعه این داستان‌ها ما را بیش از پیش با معماری اصیل ایرانی پیوند می‌زند. پس تا پایان این مطلب ما را همراهی کنید و بدانید آنچه را که در دل آثار زیبای معماری نهفته است. در اینجا درباره 6 بنای آجری ماندگار ایرانی که در زیر بیان شده و سرگذشت و قسمتی تاریخچه آجر در ایران جالب آنها با هم می‌خوانیم.

1. مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان
2. گنبد سلطانیه در زنجان
3. برج مهماندوست در دامغان
4. مقبره امیر منصور سامانی در بخارا
5. گنبد سرخ در مراغه
6. برج قابوس در گنبد کاووس

مسجد شیخ لطف‌اللّه در میدان نقش جهان اصفهان

نخستین مورد از بناهای آجری ماندگار در معماری ایرانی که در این مطلب بررسی می‌کنیم، مسجد شیخ لطف‌الله است. این مسجد که در میدان نقش جهان واقع شده و گنبد آن مدورترین گنبد جهان است، یادگار هنر صفویان و توسط یکی از به‌نام‌ترین معماران دوران صفویه یعنی استاد محمدرضا اصفهانی به سبک معماری اصفهانی، در مکانی که قبلا در آن مسجدی مخروبه قرار داشت، ساخته شد.

معماری این بنا به حدی تاثیرگذار بوده که سال‌ها بعد محوطه میدان آزادی تهران را با الهام از این مسجد ساختند. ساخت مسجد شیخ لطف‌الله به دستور شاه عباس صفوی و به مدت 18 سال به طول انجامید. این مسجد فقط مختص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و مردم عادی نمی‌توانستند به آن ورود کنند.

نام این مسجد از شخصی به نام شیخ لطف‌اللّه گرفته شده است. شیخ لطف‌الله از بزرگترین علمای شیعه و ساکن لبنان بود که به دعوت شاه عباس صفوی به ایران آمد. نماز جمعه‌های این مسجد توسط ایشان اقامه می‌شد و در آموزش‌های دینی آن زمان این شیخ نقش بسیار مهمی داشته است. به همین دلیل نام این مسجد را به نام او گذاشتند.

این بنا که از گذشته تا به امروز سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود جدذب کند، در زمان رضا شاه مرمت شد.

وجه تمایز مسجد شیخ لطف‌اللّه با سایر مساجد ایرانی

نکته‌ای که این مسجد را از سایر مساجد ایرانی متمایز کرده، عدم وجود دو بخش در آن است.

اولین موردی که در مواجهه با مسجد شیخ لطف‌الله نظر هر کسی را به خود جلب و آن را از سایر مساجد ایرانی متمایز می‌کند، عدم وجود مناره در آن است.

وجه تمایز دیگر نبود حیاط چهار ایوانی و شبستان ورودی در این مسجد می‌باشد و نکته جالب این است که اینها مواردی هستند که در معماری اکثر مساجد ایرانی لحاظ شده‌اند.

اما سوالی که برایتان پیش می‌آید این است که چرا این مسجد حیاط چهار ایوانی، شبستان ورودی و از همه مهمتر مناره ندارد؟

برای نبود شبستان ورودی و حیاط چهار ایوانی اطلاعات دقیقی در دست نیست اما در مورد نداشتن مناره، روایات و دلایل متعددی ذکر شده که صحت و سقم هیچکدام به درستی مشخص نیست اما در زیر به برخی از آنها پرداخته می‌شود.

دلایل عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف‌اللّه

فلسفه وجودی مناره پیش از اسلام در مساجد به عنوان راهنمایی برای مسیریابی و یافتن شهر بوده است. به این صورت که با مشاهده مناره‌ها، شهر را شناسایی می‌کرده‌اند. رفته رفته این عنصر به نمادی برای مساجد و محل اقامه نماز تبدیل شد. با توجه به این توضیحات، برخی بر این عقیده هستند که چون مسجد شیخ لطف‌الله برای مردم عادی ساخته نشده و نیازی به یافتن آن توسط عامه مردم نبود، دلیلی برای وجود مناره و به تبع آن شناسایی مسجد در آن احساس نشد.

روایت دیگری که در این باره وجود دارد این است که در معماری ایرانی مناره را نماد مرد و گنبد را نماد زن می‌دانستند. اما این مسجد مختص زنان صفویان بوده و شیخ لطف‌الله در آن به آموزش دینی آنها می‌پرداخته است. بر همین اساس برخی نبود مناره در این مسجد را به این دلیل می‌دانستند. بر اساس برخی شواهد دیگر نیز فضای زنانه آنجا به دلیل حرمسرا بودن این مسجد بوده است.

گنبد سلطانیه در زنجان

گنبد سلطانیه در شهر زنجان واقع شده است. این شهر بسیاری از آثار تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است. گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) و مربوط به زمان ایلخانیان است. البته در برخی از منابع گفته شده که بر خلاف تصور بسیاری از افراد پیکر سلطان محمد در کوه‌های اطراف به خاک سپرده شده است.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری در جهان، مجموعه‌ای از هنرهای اصیل ایرانی مانند کاشی‌کاری، گچبری، مقرنس‌کاری و تزئینات آجری است.

این بنا از نظر ارتفاع سومین در جهان است. این گنبد با ارتفاع 48.5 و دهانه 25.5 در سال 703 هجری قمری به دستور سلطان محمد خدابنده توسط 3000 کارگر در طول 10 سال ساخته شد.

نکته حائز اهمیت در مورد این گنبد این است که در برخی از منابع ذکر شده که این گنبد ابتدا با هدف انتقال پیکر حضرت علی(ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد. اما زمانی که این هدف با شکست مواجه شد، تغییراتی در آن به وجود آوردند و با وصیت الجایتو این مکان آرامگاه او شد. 110 پله موجود در این بنا که به معنای نام حضرت علی در زبان ابجد است، گواهی بر این امر و ارادت سلطان محمد به امام علی(ع) است.

این بنای ارزشمند کاملا از آجر ساخته و از سه قسمت تربت خانه، سردابه و گنبدخانه تشکیل شده است. گنبد آن نیز از آجر است و با روکش فیروزه به شیوه معرق کاری پوشیده شده است. این گنبد فارغ از معماری آجری بینظیر آن، به دلیل اینکه نخستین گنبد دو پوششی در دنیا است، همواره مورد توجه قرار گرفته است.

همان‌طور که پیشتر در مقاله تاریخچه معماری آجری در دوره‌های مختلف ایران گفته شد، این بنا به حدی تاثیر گذار بود که در ساخت کلیساهای اروپایی از جمله کلیسای سانتاماریا در فلورانس از آن الهام گرفته شده است.

این بنا کاربرد ساعت آفتابی نیز دارد. به صورتی که از نوری که از پنجره‌های بزرگ گنبد می‌گذشته، حدود ساعت را تعیین می‌کردند. گنبد سلطانیه تا به امروز چندین بار در زمان‌های صفویان و قاجار مرمت شده است.

برج مهماندوست در دامغان

برج مهماندوست در فاصله 16 کیلومتری شهر دامغان و در جنوب روستای مهماندوست قرار گرفته و مربوط به دوران سلجوقیان است. این بنا که به ارتفاع 15.5 و دارای 12 ضلع است، از بناهای آجرنما قدیمی در معماری ایرانی می‌باشد.

برج مهماندوست در سال 490 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است. با مشاهده این برج، اولین موردی که توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، قسمت فوقانی آن است که شامل سه ردیف مقرنس‌کاری و کتیبه‌ای به خط کوفی است. در این کتیبه اطلاعاتی مانند تاریخ ثبت بنا آورده شده است.

اگر برج طغرل شهر ری را دیده باشید متوجه شباهت این دو برج به هم می‌شوید. به دلیل همین تشابه برخی برج مهماندوست را برج طغرل دامغان نیز می‌نامند. در باب این بنای تاریخی روایت‌های بسیاری از اهالی آنجا نسل به نسل نقل شده است.

یکی از این روایات این است که یک روز بدون هیچ پیشامد یا اتفاق خاصی این برج بدون سقف شده و پس از آن در هر زمانی که قصد داشتند برای آن سقفی بسازند، با شکست مواجه شده‌اند. به همین دلیل به این برج بدون سقف، سربرندار می‌گویند. همچنین به این برج به دلیل اینکه آن را آرامگاه امامزاده قاسم می‌دانند، امامزاده هم می‌گویند. البته اطلاعات دقیقی در این باره موجود نیست.

مقبره امیر منصور سامانی در بخارا از بناهای آجری در معماری ایرانی

شاید دلیل ماندگاری بسیاری از آثار ایرانی در زیر خاک، استفاده آجر در آنها باشد. مقبره امیر منصور سامانی نیز از جمله بناهایی است که با وجود اینکه سالها در زیر خاک مدفون بود تا به امروزه تقریبا سالم  پا بر جا مانده است. در ساخت این بنا از سبک معماری رازی بهره گرفته‌اند.

در این سبک مصالح اصلی که برای ساخت و ساز از آن استفاده می‌شده، آجر بوده است. بسیاری از شاهکارهای معماری آجری به این سبک ساخته شده‌اند.

مقبره امیر منصور سامانی در سال 271 هجری قمری در مرکز شهر بخارا ساخته شد. این مقبره توسط باستان‌شناسان روسی کشف شد. معماری آجری این مقبره بسیار ظریف و زیبا است و با اینکه حکاکی و ایجاد نقش و نگار بر روی آجر بسیار مشکل بود، در این مقبره سامانی این کار به نحو احسن انجام شده است.

گنبد سرخ مراغه

یکی دیگر از بناهای آجری ماندگار در ایران، گنبد سرخ مراغه است که قدمت آن به 800 سال پیش می‌رسد. این بنا ارزشمند به دلیل اینکه بخش خارجی آن از بین رفته، بسان مجسمه‌ای است که دست و پای آن شکسته شده باشد. بر روی نما این بنا جداره‌هایی برای گذشت نور به فضای داخلی تعبیه شده است. به همین دلیل بسیاری از کتیبه‌هایی آن که در آن اطلاعاتی از این بنا نوشته شده بود، از بین رفته‌اند.

متاسفانه این بنا زیبا رو به خرابی است اما با وجود این خرابی‌ها هم‌چنان زیبا است. طرح نما این بنا به حدی با ظرافت انجام شده که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

در این بنا ارزشمند آجری هنر آجرتراشی به کمال رسیده است. دانستن این نکته خالی از لطف نیست که در گذشته هنر آجرتراشی در ایران بسیار معمول بوده اما با توجه به مشکل بودن آن و نیاز به تخصص در آن در کشورهای دیگر به ندرت انجام می‌شده است. اینطور که از شواهد پیداست، آجرتراشی از قرن پنجم در ایران معمول گردید و یکی از نمونه‌های مشهور آن می‌توان برج سلطان مسعود سوم در غزنه و مقبره امیر منصور سامانی در بخارا اشاره کرد.

برج قابوس در گنبد کاووس از بناهای آجری در معماری ایرانی

این برج که لقب بلندترین برج ایران را به خود گرفته، در شهر گنبد کاووس در استان گلستان واقع شده است. گنبد قابوس بر روی یک تپه ساخته شده و با احتساب آن 70 متر ارتفاع دارد. به همین دلیل نه تنها در ایران که در دنیا این بنای تاریخی بلندترین برج تمام آجری است. این برج متعلق به زمان حکومت آل زیار و  مانند مقبره امیر منصور سامانی که پیشتر بیان شد، به سبک معماری رازی ساخته شده است.

برج قابوس به نام “میل گنبد” نیز شناخته می‌شود.

در آثار تاریخی ایران بناهایی یافت می‌شود که بلند و باریک هستند و در ارتفاع ساخته می‌شوند. به این بناها اصطلاحا “میل” گفته می‌شود. میل‌ها در گذشته بیشتر به عنوان یک راهنمای راه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

این بنا یک پوششه از دو بخش کلی پای بست و بدنه و گنبد مخروطی تشکیل شده است. باران‌های پی در پی محلی که این برج در آن قرار دارد، باعث شده که مانند بسیاری دیگر از بناهای آنجا، سقف آن را به صورت مخروطی شکل بسازند.

با توجه به روایت‌های متعددی که وجود دارد می‌توان گفت به احتمال زیاد این بنا با هدف اینکه آرامگاه قابوس بن وشمگیر باشد، ساخته شده است. البته ممکن است به دلیل اینکه هیچگاه بقایای جسد سلطان قابوس در آن یافت نشد، دلایل دیگری برای ساخت این بنا وجود داشته باشد. بسیاری فلسفه به وجود آمدن گنبد قابوس را ایجاد یک رصدخانه دانسته‌اند و عده‌ای دیگر دلیل ساخت آن را تنها وجود نمادی برای شهر جرجان و به نمایش گذاشتن شکوه و عظمت آن دوران و سلطنت سلطان قابوس می‌دانند.

سخن آخر

در این مطلب به 6 مورد از بناهای آجری ماندگار معماری ایرانی پرداخته شد. اما باید بدانیم این چند مورد تنها بخش کوچکی از آثار شاهکار معماری آجری ایران هستند و در تاریخ قدرتمند هنری ایرانی از این نمونه‌های فاخر، تعداد بیشمار وجود دارد.