تاریخچه معماری آجری در دوره‌های مختلف ایران

با لمس آجر و دیدن زیبایی‌های بی‌نظیر آن به ذهنتان هم خطور نمی‌کند که این متریال از گذشته تا به امروز برای باز کردن جای خود در دل معماری ایرانی و مردمان این سزمین چه مسیر پر فراز و نشیبی را طی کرده است. اما باید بدانید که سیر تکامل معماری آجری و تاریخچه آجر در ایران بسیار خواندنی است و جالب!

آجرکاری و معماری آجری در هر دوره از ایران رنگ و بوی خاصی داشته و متناسب با شرایط و مقاطع زمانی مختلف، دستخوش تغییراتی شده است. تا پایان این مطلب با ما همره باشید تا اطلاعاتی جالب در مورد آجر را به دست آورید.

آجرکاری از زمان هخامنشیان در ایران مورد توجه بوده، در زمان سلجوقیان به اوج خود رسیده و تا سال‌های طولانی معماری آجری سلجوقیان همچنان منحصر به فرد بوده است. در طی سال‌های طولانی استفاده از آجر در زمان‌هایی به دلایل مختلف شکوفا می‌شد و زمان‌هایی نیز افول پیدا می‌کرد. این روند نزولی تا اواسط حکومت قاجار ادامه داشت تا اینکه مجددا آجرکاری رونق گرفت و تا پهلوی دوم نیز ادامه داشت.

آجر از مصالحی است که در هر زمان نقش پررنگی در شکل‌گیری فضاهای معماری ایرانی داشته است. به طور کلی ایران از کشورهایی است که در استفاده از آجر پیشینه قدرتمندی دارد.

تاریخ آجرکاری در ایران به زمان حکومت‌های پیش از بابل بازمی‌گردد. کوره‌های یافت شده در شوش گواه این امر است. هم‌چنان که در مقاله زیگورات چغازنبیل نیز گفته شد، این شاهکار قدیمی‌ترین و بزرگترین اثر معماری آجری پیش از اسلام در ایران است.

در هر دورانی موارد استفاده از اجر در سرزمین ما بسیار متنوع بوده و در قسمت‌های مختلف یک ساختمان مانند اسکلت، دیوار و حتی در کاربردهای تزئینی آن را به کار می‌بردند.

غنای هنر معماری آجری در سرزمین ایران به حدی است که سیمون آیوازیان، معمار، عکاس و نوازنده ایرانی در وصف آجر و جایگاه آن در معماری ایرانی این چنین نوشته است:

«آجر در آثار معماری ایرانی نه یک ذره در مقابل کل آثار معماری، بلکه واحدی است که در دل و بطن آثار معماری می‌نشیند و نقشی تعیین‌کننده دارد. اجر در ساختمان به مثابه نت در موسـیقی یا همچون کلمه در شعر است.»

از این کلام می‌توان این مفهوم را دریافت کرد که همان‌طور که برای سرودن یک شعر، کلمات و برای ساخت یک قطعه موسیقی، نت لازم است، برای معماری ایرانی نیز آجر همان نقش حیاتی را ایفا می‌کند.

پیش از پرداختن به موضوع لازم است ابتدا معانی اصطلاحات معماری آجری و آجرکاری که در این متن بسیار به چشم می‌خورد، به وضوح بیان شود. این دو اصطلاح با وجود تفاوت‌هایی که دارند، در برخی منابع به اشتباه به جای یکدیگر و در یک معنی به کار برده می‌شوند.

معماری آجری سبکی از معماری است که عنصر اصلی به کار رفته در آن آجر است و به هر نوع فضای پدید آمده توسط آجر، آثار معماری آجری تلقی می‌شود. اما آجرکاری به هنر آرایش و چیدمان آجر اشاره دارد که به منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شکل کلی بنا و گریز از یکنواختی انجام می‌گیرد که به شیوه‌های مختلف هنری صورت می‌گیرد.

در این مطلب در باب معماری آجری در حکومت‌های زیر گفته می‌شود.

1. سلجوقیان
2. خوارزمشاهیان
3. ایلخانیان
4. تیموریان
5. صفویان
6. زندیه
7. قاجار

معماری آجری در دوران سلجوقیان

حکومت سلجوقیان عصر گسترش معماری به ویژه رونق معماری آجری است. در این زمان هنر آجرکاری ایران به اندازه‌ای فاخر بود که تا نقاط بسیار دور حتی آفریقا پیشروی کرد. در دوران سلجوقیان تزئینات به وسیله آجر نیز رواج پیدا کرد. به همین دلایل این دوره را “دوران گسترش و تکامل هنر آجرکاری” نامیده‌اند. در برخی از منابع به دلیل غنای آثار آجری در این دوره، عصر سلجوقیان را “عصر طلایی آجرکاری پس از اسلام” نیز نامیده‌اند.

تاریخ هنر در این زمان یکی از بهترین دوره‌های خود را سپری کرد و اولین مساجد بزرگ با حیاط مرکزی، تالارها و چهار ایوان برای نخستین بار در این دوران شکل گرفت. این سبک در واقع اساس معماری مذهبی در ایران است و بسیاری از اماکن مذهبی و حتی کاروان‌سراها و مدارس در دوره‌های بعد نیز به این سبک ساخته شدند.

از آثار برجسته سلجوقیان می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد.

1. مسجد جامع اردستان
2. مسجد قزوین
3. مسجد گلپایگان
4. مقبره سلطان سنجر
5. گنبد سرخ در مراغه
6. برج مهماندوست در دامغان
7. برج طغرل در شهر ری

تلفیق آجر نما با مصالحی دیگر برای اولین بار در این زمان انجام شد و همان‌طور که پیشتر بیان شد، دوران سلجوقیان زمان کمال هنر آجرکاری است تا جایی که دیگر پس از آن در هیچ دوره‌ای آثار فاخری شبیه به آثار سلجوقیان یافت نمی‌شود. نکته جالبی که در مورد معماری این زمان وجود دارد این است که اوج معماری آجری سلجوقیان مصادف با زمان انحطاط این حکومت بود.

معماری آجری و آجرکاری در زمان خوارزمشاهیان

از معماری این دوران، به دلیل حمله مغولان اطلاعات جامغی در دست نیست و آثار معماری اندکی به جای مانده است. اما با توجه به همین نمونه‌های کم و گرانقدر می‌توان دریافت که معماری این دوره شباهت بسیاری با سبک معماری سلجوقیان داشته است. به دلیل شباهت‌ها است که برخی از بناهای این زمان را به حکومت سلجوقی نسبت می‌دهند. البته در مورد بسیاری از آثار زمان خوارزمشاهیان نیز این اتفاق می‌افتد. به طور کلی از نظر سایر هنرها این دوران را با زمان سلجوقیان یکی می‌دانند.

مسجد ملک زوزن، مسجد فرومد و مسجد جامع گناباد از شاخص‌ترین ابنیه زمان خوارزمشاهیان در خراسان هستند. در این مساجد، تزئینات آجری بسیاری نیز وجود دارد. نقوش هندسی آجر قالبی که اصطلاحا به آنها “سفلینه نقش‌دار” می‌گفتند نیز در ابنیه این دوران به وفور دیده می‌شود.

آجرکاری در زمان ایلخانیان

ایلخانیان با وجود ویرانی‌های گسترده‌ای که به وجود آوردند، از هنرمندان حمایت و بسیاری از آنها را به ایران که سرزمین خود می‌دانستند دعوت کردند. می‌توان گفت در معماری آجری زمان ایلخانیان سبک جدیدی در معماری به وجود نیامد و به نوعی دنباله‌رو معماری سلجوقیان بود.

اما چیزی که در این دوران بسیار مورد توجه بود و پیشرفت چشمگیری کرد، شیوه و تکنیک‌های اجرای آجرکاری بود. تلفیق آجر با کاشی و آجر با نقوش مهری و برجسته از مشخصه‌های معماری ایلخانیان است. به طور کلی در این دوره آجرکاری جای خود را به تزئینات گچبری داد.

در این زمان در تکنیک‌های اجرا پوشش‌های طاقی آجری نیز تحولی گسترده پدید آمد. مثالی که در این زمینه می‌توان ذکر کرد، گنبد سلطانیه در زنجان است.

معماری گنبد سلطانیه به حدی تاثیرگذار بود که معماری بسیاری از کلیساهای اروپا خصوصا کلیسای سانتاماریا در فلورانس از آن الهام گرفته است.

در این زمان به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک منجر به پدید آمدن تزئینات آجری بینظیری شد. مثال‌هایی از آنها مسجد جامع ورامین، منار جنبان و مسجد جامع اصفهان است.

معماری آجری در زمان تیموریان

آجرکاری‌های دوران تیموریان زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشمگیری در معماری آجری در دوره‌های بعد شد. در زمان تیموریان آجر در زیر لایه کاشی قرار گرفت. در این زمان از کاشی در کاربردی تزئینی بهره‌برداری شد و ساخت پوشش‌های آجری برای گنبدها به تکامل رسید.

شمسه پوش و ترکین تکامل این نوع طاق‌ها را به خوبی نشان می‌دهد. از معماران برجسته این زمان می‌توان به استاد غیاث‌الدین شیرازی و از آثار این دوران به برج اخنگان یا اخنجان، مدرسه غیاثیه، مسجد قائن و مسجد گنبد سنگان اشاره کرد.

آجرکاری در زمان صفویان

دراین دوران بیشتر کاشی کاری مورد توجه بود و از اهمیت آجر و توجه به آن روز به روز کاسته می‌شد. همین عامل سبب شد که در دوران قاجار نیز آجر آنطور که باید مورد توجه قرار نگیرد. با وجود این توجه کم به آجر، آثار ماندگاری از آجرکاری‌های صفویان به جا مانده است. کلیسای وانک در اصفهان و کاروانسرای قصر بهرام در سمنان از نمونه‌های موفق معماری آجری صفویان است.

انواع برج‌های کبوترخانه آجری و نماهای مشبک آجری و موارد دیگر نیز از هنر آجرکاری آن زمان است. در دوران صفویان ساخت پل‌ها نیز رونق گرفت و بسیاری از پل‌های به نام ایران مانند سی وسه پل یادگار آن زمان است. در این دوران ساخت آب‌انبارهای آجری نیز بسیار مورد توجه بود.

معماری آجری ایرانی در زمان افشاریه و زندیه

در زمان افشاریه به دلیل مناقشات نظامی و درگیری‌هایی از این قبیل، هنر معماری پیشرفت چندانی نداشت و به تبع آن آجرکاری نیز از توجه کمی برخوردار بود. اما پس از آن در زمان زندیه معماری آجری مجددا مورد توجه قرار گرفت و بناهای بینظیری مانند بازار وکیل، مسجد وکیل، موزه پارس در شیراز و ارگ کریم خان زند را از خود به جای گذاشت.

معماری آجری در زمان قاجار

در زمان قاجار شهرسازی رنگ و بویی تازه به خود گرفت اما هم‌چنان سنت در آن حکمفرما بود. به طور دقیق‌تر می‌توان گفت در این دوران اصول معماری قدیم به همان شکل ادامه داد اما جزئیات آن دستخوش تغییراتی شد و ارتقا پیدا کرد. به طور کلی معماری قاجاریه به دلیل روابط حسنه ایران با اروپا از معماری غربی تاثیراتی پذیرفت. به همین دلیل برخی این زمان را دوره انحطاط و برخی آن را دوره رشد و شکوفایی دانسته‌اند و به سه دوره کلی تقسیم کرده‌اند.

در این دوران علاوه بر نمای بیرونی خانه‌ها در حیاط داخلی نیز از آجر استفاده می‌کردند. دزفول در زمان قاجار از شهرهایی بود که در زمینه آجرکاری به موفقیت‌های بزرگی دست یافت. به طور کلی آجرکاری در سر در ساختمان‌های مسکونی در بافت تاریخی شهرها نیز یادگار معماری آجری زمان قاجاریه است. عمارت مسعودیه مثالی مشهور معماری در این دوران است.
در این زمان هنر تیشه کاری رونق و سلیقه آجرکاران در پدید آمدن تزئینات آجری بسیار اوج گرفت. سقف بازارها نیز در زمان قاجار با طاق‌های آجری ساخته می‌شدند. نمونه‌ای از این بازارها، بازار اراک است.

سخن پایانی

در این مطلب سعی شد به معماری آجری و آجرکاری در دوره‌های مختلف ایران و سیر تحول آن در حکومت‌های زیر پرداخته شود.

1. سلجوقیان
2. خوارزمشاهیان
3. ایلخانیان
4. تیموریان
5. صفویان
6. زندیه
7. قاجار

حال با لمس یک آجر می‌دانیم داستان جالب آن چیست و چه چیزی آجر را تا امروز برای استفاده ما تا اینجا آورده است. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد تاریخچه آجر و هنر معماری آجری به سایر مقالات ما در این زمینه سر بزنید. شما در مورد سیر تکاملی استفاده از آجر در ایران چه اطلاعاتی دارید؟ دیدگاه خود در این باره را با ما در میان بگذارید.