زیگورات چغازنبیل شاهکار معماری آجری ایرانی

زیگورات چغازنبیل قدیمی‌‎ترین و عظیم‌ترین بنای آجری در ایران است که به دلایل خاصی که در اینجا به آن پرداخته‌ایم، از شاهکارهای معماری آجری ایرانی به حساب می‌آید. با ما تا پایان این مطلب همراه باشید تا همه چیز را در مورد این بنای ماندگار و داستان جالب مدفون شدن و کشف آن پس از سالها را با هم بخوانیم.

آجر در ایران

با نگاهی گذرا بر معماری ایرانی می‌توان به فاخر بودن آثار آن پی برد. در بین این آثار بی‌نظیر که تعدادشان هم کم نیست، بنا‌های آجری بسیاری به چشم می‌خورد. در واقع معماری آجری از دیرباز در ایران محبوب و در تمامی اعصار مورد توجه بوده است.

آجر پس از سنگ قدیمی‌ترین مصالحی است که مورد استفاده انسان قرار گرفته است. تاریخ معماری آجری در ایران قدمت بسیاری دارد و به پیش از حکومت بابل برمی‌گردد.

با توجه به شواهد و مطالعاتی که انجام شده است در ایران نخستین کسانی که به ساخت آجر پرداخته‌اند، ساکنان بین‌النهرین و خوزستان بوده‌اند. مهم‌ترین دلیل این امر را می‌توان عدم دسترسی آنها به مصالحی مانند چوب و استفاده از خاک برای ساخت‌وسازهایشان نام برد.

با رجوع به معماری کهن ایرانی می‌توان این نکته را متذکر شد که همواره موارد استفاده آجر چیزی بیش از دیوارکشی و ساخت‌وساز بوده و در کاربردهای متفاوتی مانند استفاده در نما، اسکلت ساختمان، طراحی بر روی دیواره‌ها، سقف‌ها، کف و حتی کاربردهای تزئینی رایج بوده است.

تا جایی که در زیگورات چغازنبیل (Tchogha Zanbil) کتیبه‌هایی آجری بر روی دیوارها از اصلی‌ترین عناصر تزئینی به شمار می‌رفتند. چیزی که در کمتر نقاطی از دنیا به چشم می‌خورد. درست به همین دلیل است که در بسیاری از منابع موثق معماری از ایرانیان به عنوان کسانی که در پیشبرد و گسترش کاربردهای آجر در دنیا نقش کلیدی داشته‌اند، یاد می‌شود.

یکی از شاهکارهای معماری آجری در ایران زیگورات چغازنبیل است. در واقع قدیمی‌ترین و عظیم‌ترین اثر معماری آجری به حکومت ایلام و بنای زیگورات چغازنبیل مربوط می‌شود.

زیگورات چغازنبیل شاهکار معماری آجری

این بنای تاریخی که مربوط به سال 1250 قبل از میلاد و سمبل تمدن ایلامی است، در فهرست آثار ملی ایران و آثار باستانی یونسکو ثبت شده است. بیان این نکته حائز اهمیت است که زیگورات چغازنبیل اولین مکان ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

حال سوالی که مطرح می‌شود این است که زیگورات به چه معناست؟

در گذشته مقبره‌ها، اهرام، معابد چند طبقه و گنبدها را زیگورات می‌نامیدند. این بناها محل نگهداری مجسمه‌های خدایان نیز بوده‌اند. با توجه به این تعریف می‌توان درک بهتری از ماهیت کلی چغازنبیل داشت.

این بنا توسط یکی از پادشاهان ایلام به نام اونتاش ناپیریشا در مرتفع‌ترین نقطه شهر ساخته شده و همان‌طور که گفته شد یک نیایشگاه بوده است. بسیاری از باستان‌شناسان این معبد را اولین بنای مذهبی در ایران می‌دانند.

اعتقاد مردمان آن زمان بر این بود که خدا از این مکان به آسمان می‌رود و بازمی‌گردد. دلیل ساخت آن بر روی بلندترین بخش از شهر نیز همین مورد بوده است.

زیگورات چغازنبیل یک بنای مربعی شکل است که دانشمندان با بررسی شیب طبقات هرم به این نتیجه رسیدند که این بنای تاریخی 5 طبقه داشته است. موقعیت جغرافیایی چغازنبیل در استان خوزستان، شهر شوش است. این شهر در 115 کیلومتری اهواز واقع شده است.

در آن زمان این مبعد دور اونتاش (Dur Untash) به معنی قلعه اونتاش نامیده شد و وقف خدایان اینشوشیناک شده بود. در کتیبه‌ای که از بقایای آن به دست آمده در این خصوص به شرح زیر نوشته شده است.

«من اونتاش ناپیریشا پسر هومبان نومنا پادشاه شوش و انشان خواهان این هستم که زندگی سعادتمندانه‌ای داشته باشم. با این هدف معبدی بلند از آجر ساخته‌ام و آن را به خدای اینشوشیناک هدیه داده‌ام. امید است کاری که انجام داده‌ام برای اینشوشیناک مقبول باشد.»

نکته‌ای که جدا از معماری آجری جذاب آن، این مکان تاریخی شگفت‌آور را مورد توجه همگان قرار داده است، سیستم آبرسانی و تصفیه آن با ساخت یک کانال 45 کیلومتری از رود کرخه است. وجود رصد خانه‌ای در این بنا نیز بر شگفتی‌های آن می‌افزاید.

کشف زیگورات چغازنبیل

این اثر تاریخی در زمان حمله آشوریان قبل از اینکه به طور کامل ساخته شود، ویران شد. در آن زمان تنها چند کشیش در آن زندگی می‌کردند و چیزی که امروزه از زیگورات چغازنبیل مانده تنها دو طبقه از آن است. برخی مورخان بر این اعتقادند که در زمانی که این معبد در حال ساخت بوده، پادشاه عمر خود را ز دست داده و به این دلیل ساخت آن نیمه تمام مانده است. با وجود این مساله چغازنبیل تا سال‌ها بعد به عنوان زیارتگاه به فعالیت خود ادامه داد.

این معبد تاریخی پس از ویرانی ناشی از حمله آخرین پادشاه آشور در زیر خاک مدفون شد. شکل تپه مانند آن نیز به همین علت است. پس از سال‌ها از آن ویرانی توسط رومن کریشمن فرانسوی چغازنبیل خاک برداری شد. در زمان خاک برداری آجرهای نگاشته شده‌ای پیدا شدند که حاوی اطلاعاتی مانند وجود ادبیاتی پربار در آن زمان بودند.

سوالی که پیش می‌آید این است که پس از گذشت سال‌ها این بنای مدفون شده چطور پیدا شد؟

چند صد سال پس از ویرانی چغازنبیل در سال 1890 توسط مطالعات یک زمین‌شناس، مشخص شد که در این منطقه نفت وجود دارد. همین امر سبب شد که این منطقه مورد توجه قرار گیرد و تحقیقات و حفاری‌هایی در آن انجام شود. اما حدود 60 سال پس از شناخته شدن این منطقه به عنوان مکانی نفت‌خیز، در حین فعالیت‌های نفتی آجری پیدا شد که همین عامل سرنخی برای یافتن بنای اصلی گردید.

وجه تسمیه زیگورات چغازنبیل

شاید ترکیب دو واژه زیگورات و چغازنبیل در کنار هم مخاطب را دچار سردرگمی در مورد معنی آن کند. وجه تسمیه این بنای ارزشمند از آن جهت است که چون پس از کشف به شکل یک زنبیل یا سبدی برعکس بر روی تپه قرار گرفته به آن چغازنبیل می‌گویند. به زبان لری چغا به معنی تپه‌های منفرد و زنبیل هم همان‌طور که مشخص است به معنای زنبیل و سبد است. زیگورات نیز همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، در زبان ایلامی به معنای نیایشگاه است.

معماری آجری زیگورات چغازنبیل

خشت عمده مصالحی است که برای ساخت چغازنبیل از آن استفاده شده است. از اجر نیز به عنوان پوششی محافظتی خشت به این منظور استفاده می‌کردند که آن را در برابر فرسایش مقاوم کنند. به طور کلی در ایران باستان استفاده از آجر به دلیل دوام و مقاومتی که دارد در ساخت بناهای مهم معمول بود. به غیر از چغازنبیل بسیاری از بناهای شهر شوش از خشت و آجر ساخته شده‌اند که تا به امروز بقایای آنها بر جای مانده است. در واقع وجود بناهایی مانند چغازنبیل گواه دوام و کیفیت آجر است؛ چرا که با گذشت این سال‌ها در آن شرایط آب‌وهوایی سخت بنای آن هنوز پا بر جا مانده است.

در بدنه زیگورات ده ردیف آجر ساده و پس از هر ردیف آجر ساده، یک ردیف آجر نوشته‌دار به کار برده بودند. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد در این معبد برای تزئین فضای داخلی و نگاشتن فرامین دولتی نیز از آجر استفاده شده بود. با توجه به شواهد به دست آمده ایلامی‌ها برای تزئین آجر از خط استفاده می‌کردند و 5000 آجر نوشته شده به خط ایلامی که از بقایای آن به وجود آمده به وضوح گواه این امر است.

طراحی زیگورات چغازنبیل ریشه در فرهنگ و معماری سنتی ایرانی دارد. به طور کلی معماری آجری تداعی‌کننده پیشینه پر افتخار ایران باستان در ذهن ساکنان این مرز و بوم است. بی دلیل نیست که آجر تا این اندازه در بین ایرانیان محبوبیت دارد.

سخن پایانی

در این مطلب به همه چیز درباره قدیمی‌ترین و عظیم‌ترین بنای آجری در ایران، زیگورات چغازنبیل و داستان مدفون شدن و کشف آن پس از سالها پرداختیم. با مطالعه و آشنایی بیشتر در مورد آثار ماندگار معماری ایرانی می‌توان نقش تاثیرگذار آجر را در آن مشاهده کرد. به همین دلیل رجوع به سبک‌های قدیم معماری ایرانی این روزها موضوعی است که ذهن بسیاری از افراد را به خود جلب کرده و روز‌به‌روز شاهد افزایش استفاده از آجر و آجر نما در ساختمان‌ها و احیا ارزش‌های اصیل آن هستیم.